
Àrdara
Testimoniàntzas archeològicas relativas a su perìodu cartaginesu e romanu faghent meledare subra de s’abitu de custu logu: istradas e aposentamentos de edade imperiale, comente cussa de su montigru de Santu Pedru resurtant àere un’importu mannu in su panorama de sa Sardigna antiga. Su giassu in ue b’est oe Àrdara aiat remonidu una rilevàntzia istratègica durante su poderiu de sos Bizantinos, e mescamente in sos primos tempos de s’edade giuigale, cun su fràigu de unu «Palacium», sede de su poderiu e de sa cantzelleria de su Giuigadu de Turres a su mancus finas a sa decadèntzia de custa istitutzione. Divènnidu unu casteddu durante su poderiu de sos Doria, in sos annos de sa presèntzia catalanu-aragonesa su giassu a bellu a bellu fiat derrutu. Sa bidda, semper dislindada dae su casteddu in sos documentos iscritos («su burgu de Ardara») est dàbile chi in s’Edade de mesu no esseret in ue est como, aposentada segundu calicunu a curtzu tra sas regiones de Santu Paolu e de Santu Pedru. Testimoniàntzia ispantosa de su tempus coladu est sa basìlica de Santa Maria de su Rennu, chi est subra de un’altura in s’oru de su tzentru abitadu.
Su 7 de abrile 1796, sas comunidades de Mores e de Àrdara, chi faghiant parte de su marchesadu de Mores, ant istipuladu unu patu de alleàntzia pari-pari contra a su regime feudale. A redatzionare s’atu est istadu su notàriu Sarvadore Campus. Cust’atu notarile est ispiradu a un’atu simigiante redatzionadu dae Frantziscu Sotgiu Satta, notàriu de Osidda ma chi dae tempus viviat in Bessude. S’atu (comente medas àteros simigiantes chi si diant a pòdere agatare pro su 1796) est istadu ispiradu dae s’intellighèntzia republicana prus avantzada. Sos documentos sunt lòmpidos finas a nois gràtzias a sas còpias archiviadas in sos ufìtzios de Insinuatzione, in sas cales sos atos beniant copiados: tra sos protocollos originàrios de notàrios diferentes chi los ant redatzionados mancant sos maniscritos originales, fatos istratzare dae su giùighe Valentino pro chi non bi esseret addurada testimonia peruna de cussu movimentu populare nòdidu bastante.
Ruinas de su palatzu giuigale
Cunforma a su Condaghe de santu Gaine, una fonte narrativa chi acrarit sa nàschida de sa basìlica de Santu Gaine de Turres, a fraigare su casteddu fiat istada sa giuighissa Giorgia, sorre de su re Comida chi fiat malàidu, una fèmina atzuda e de caràtere. Chi aiat fatu fraigare puru sa crèsia a curtzu. Ma sos pìgios de su fràigu de su giassu inditant sa presèntzia de prus fases relativas a epocas e perìodos istòricos diferentes.
Sa parte prus bella, chi si podet relevare dae sas pedras traballadas a manera perfeta, est de fàghere printzìpiare a su de XII sèculos. In su tzentru de un’àrea urbana, ogetu in su tempus de mudaduras fungudas, su palatzu de sos Giuighes cajonat oe pro sos archeòlogos paritzos problemas a identificare sos ambientes diferentes.
Curiosidade
Destruidu, cunforma a una paristòria populare a comintzare dae sas rebellias contra a sos feudatàrios de sa finitia de su XVIII sèculos ca cunsideradu sìmbulu de su poderiu pagu giustu, como presentat solu pagas istruturas chi nd’essint dae terra. Sa destruida sua est dèvida difatis a sa fura, dae parte de sos ardaresos, de sas pedras impitadas pro si fàghere sas domos e puru dae sa fura de sos materiales de pedra fata dae s’impresa chi a metade de s’Otighentos aiat fraigadu a curtzu su palatzu comunale.
Museu Tzìvicu
Su Museu Giuigale minore remonit una colletzione rica de repertos, ammaniada in su 2010.
A fora de unas cantas pedras iscritas ùnicas in su panorama de s’Ìsula (comente cussa de Sedecami, sordadu romanu de orìgine ebràica) su museu istràngiat una setzione de antighidades romanas e de s’edade de mesu, tra sas cales si distinghet unu bìculu de sigillu chi fiat apartènnidu a Comida II de Turres, giuighe dae su 1198 finas a su 1218.
Basìlica Santuàriu de Santa Maria de su Rennu
Fraigada est dàbile in sa segunda metade de su de XI sèculos, durante su Giuigadu aiat àpidu sa funtzione de “Cappella palatina”. In sa parte de intro, cunforma a sas crònacas de s’època, fiant proclamados sos giuighes de Turres, a dae in antis de sas càrrigas eclesiàsticas prus artas. Semper cunforma a sa matessi fonte a dae in antis de s’altare majore fiat istada interrada Adelasia, ùrtima giuighissa, giai fiuda de su re Ubaldo Visconti e posca cojuada·si cun Enzo de Svevia, fìgiu burdu de su famadu imperadore Federico II. In sos primos annos de su Chimbighentos sa Basìlica si fiat arrichida de unu retablo pitòricu bellu de a beru chi contat de unos cantos Mistèrios gaudiosos de sa Madonna. S’òpera, datada in su 1515 e firmada dae Giovanni Muru fiat istada acumprida dae pintores diferentes, tra sos cales artistas chi aiant raportos cun sa butega de su Mastru de Casteddu Sardu. Sa crèsia est una casciaforte berdadera de prendas ca intro b’at òperas chi printzìpiant dae sa segunda metade de su de XIII sèculos finas a s’època contemporànea.
Testos
Stefano A. Tedde
Bibliografia
A. Areddu, Il Marchesato di Mores, Cagliari 2011;Ass. Litteras Antigas, Casa Calvia, 2020;
T. Cabizzosu, Il Retablo maggiore di Ardara, Sassari 2017;
F. Tedde, Ardara capitale del Giudicato di Torres, Cagliari 1985.
Si torrat gràtzis a
Comune di Mores, Convento Frati minori Cappuccini Mores, Associazione Litteras Antigas; Comune di Ardara, Parrocchia N.S. del Regno.