Itiri Cannedu

In su Coros sos primos signos de sa Rivolutzione

S'istòria de sa Baronia

Terras fèrtiles e generosas, cussas de sas biddas deÌtiri Cannedu e de Uri sunt istadas comporadas e aunidas in fèudu a sa fine de su Chimbighentos in ue don Bernardo Simò, originàriu de Maiorca e regente de sa Real Cantzelleria de su Regnu de Sardigna.

Sa Baronia est passada poi a sos Carrillo, giai segnores de Bonorva e Turalva. Dae su 1630 cun sa morte sena eredes diretos de don Ignazio Carrillo Simò incomintzat una briga longa, chi at a bìdere unu contra a s’àteru sos Ledà (Ledda), contes de Bonorva e sos segnores de Costaval e sos ispànicos De Miranda, giai marchesos de Valdecanzana e Turalva. Mancari non fiat finida sa briga a s’incomintzu de su de XVIII sèculos sos Ledà fiant intrados in possessu de su fèudu, si puru in su 1757 sas intradas de sas duas biddas sunt istadas secuestradas. Ma s’abistesa  e sas trampas de don Gerolamo Vaca Ledà, segnore nominale de sa contrada, aiant mudadu meda totu sos gravos feudales, agiunghende.nde noos. Sa mala amministratzione de sos fèudos at provacadu s’incomintzu de una crisi profunda in sas dinàmicas produtivas.

In sos Archìvios règios si sunt ammuntonadas sas lìteras de protesta de itiresos e uresos contra su pesu de sas tassas e dàtzios, a partire a su mancu dae su 1760; sa comunidade itiresa s’est apellada a manera dereta a su Ministru pro sos afares de Sardigna Gianbattista Lorenzo Bogino, pro pedire su riscatu de su fèudu matessi.

In su 1783 terras e biddas sunt passadas a su primugènitu Antonio Manca Ledà, connotu dae sas  duas comunidades pro cantu fiat malu, e de su cale sa memòria popolare tramandat s’abitudine de nche furriare su pane a sos porcos pius a prestu nche lu dare a sos vassallos de su fèudu. Su fogu de sa vindita contra  a sos barones covava segretamente intre sos abitantes de sas duas biddas de su Coros.

In su Coros sos primos signos de sa Rivolutzione

Su contributu de Ìtiri Cannedu e Uri a sa càusa angioyana at sos motivos suos fundamentales in sa cuntierra chi at impignadu sas duas comunidades finas a sa meidade de su de XVIII sèculos cun sa famìlia Ledà, titulare a poi de unu cuntrastu in su fèudu chi reuniat sas biddas subra nadas. Agravados dae unu giogu fiscale chi sos segnores de su fèudu ant peoradu fatende abusos iscandalosos, sas duas comunidades ant abertu una cuntierra legale difìtzile cun sos Ledà, in sos detzènnios chi ant pretzèdidu s’època de sa Sarda Rivolutzione.

Est istada in custa fase chi est essidu  a campu don Vincenzo Serra, una de sas figuras pius interessantes de sa segunda meidade de su Setighentos sardu, capatze cun su carisma suo, sa cultura e sas abilidades suas, de tènnere in manu sas prepotèntzias de su feudatàriu.

In tundu a Casa Serra s’est reunida una classe dirigente chi at ischidu pònnere a pare e animare sas fortzas populares de sos itiresos e de sos uresos cun sa mira de los emantzipare dae sa sugetzione feudale.

Pro dare un efetu polìticu-giurìdicu a custa insubordinatzione, su 17 de martzu de su 1796, in sa lògia in dae antis a sa crèsia de Santu Pedru a Ìtiri Cannedu, sos sìndigos, sos consìgios comunitativos e sos cabosfamìlia de Ìtiri Cannedu, e Uri, ant firmadu s'“istrumentu de unione” cun su cale ant giuradu de «non reconnòschere pius nisciunu feudatàriu».

Sa redentzione dae su feudalesimo: s' “istrumentu de unione”

Intre sos documentos chi rapresentant de prus s’eco de rivolta s’ammentat su chi benit giamadu “Atu de redentzione” de sas duas comunidades de Ìtiri Cannedu e de Uri, fatu dae su notàiu Cosimo Serra su 17 de martzu de su 1796. Su documentu, iscritu in italianu, afirmat s’eversione legale e su disìgiu de riscatare sa terra issoro  dae parte de sos abitantes de sa bidda. S’atu est sutascritu dae religiosos, dae “cavalieris e printzipales” de sas biddas de Ìtiri Cannedu e Uri. Ma a poi de sa derruta e sa fuida de Angioy est istada posta in atu una repressione sambenosa. S’atu politicamente pius de importu atuadu dae sos commissàrios vitzerègios est istada sa rèvoca fortzada de custos atos notariles, giurados dae sa comunidaes logudoresa: sos pabiros sunt istados istratzados dae sos registros de sos archìvios guvernativos e sostituidos dae retratas, suta a minata de ritorsiones graves e pesantes. E puru  su  bentu de sa rivolutzione non s’est assussegadu, sighende a si cuntrapònnere in armas a sos fatores baronales o fatende recursu a sa denùntzia legale contra  a sos abusos semper numerosos.

Pessonàgiu istòricu

Don Vincenzo Serra Delogu

Don Vincenzo Serra Delogu (1731-1803) est istada sena isbàgliu una de sas figuras pius de importu de sa cuntierra antifeudale. Sensìbile a su malèssere de su pòpulu de sa Baronia sua, su 24 de austu de su 1795, in fatu a totus sos abusos de Ledà, at guidadu una truma de populanos a atacare sos ricos e prenos depòsitos de laore de su barone: su trigu est istadu dadu a manera pretzisa intre sa meda gente acudida, opressa dae su fàmine e dae sa misèria. Su sero matessi sunt arrivados sos abitantes de Uri: una truma de prus de setighentos pessones si ammuntonaiat in sa pratza in dae antis de sa crèsia de Ìtiri Cannedu: òmines a caddu e a pee, armados de archibusos e fusiles si moviant a su sonu de su tamburu a s’ala de su contado cun s’intentu de destrùere sos muros divisòrios de sos predes de su barone e nde apeitare su semenadu. Sas comunidades de Ìtiri Cannedu e de Uri ant emìtidu puru unu pregone in su cale s’obligaiat s’ufitziale de giustìtzia (elègidu  dae su barone) a lassare intro 8 dies su fèudu. S’est acumprida una bera e pròpia catziada de sos sodales de sa famìlia Ledà: a covacare sas gàrrigas amministrativas e giuditziàrias sunt istados elègidos rapresentantes onestos de su pòpolu.

Rapresentante ativu de su malumore de sa comunidade de Ìtiri Cannedu at cumpresu sas potentzialidades mannas de àere a curtzu Angioy: su paladinu de sa Sarda Rivolutzione fiat arrivadu a Tàtari in cussu perìodu  e aiat àpidu apogiadu sa càusa antibaronale. Sos documentos contant de comente sos itiresos si sunt dados ite fàghere pro finantziare sos rivolutzionàrios angioyanos chi si fiant istabilidos in sa tzitade; sos pabìros contant de sa presèntzia costante de Itiresos fatu a s’Alternos in caminu falende a Casteddu, fideles sustenidores, a costu de sa vida issoro, de sa càusa de sa libertade.

Casa Diaz Delogu a Ittiri
Casa Diaz Delogu a Ittiri

Photogallery

Bibliografia
G. Altea, M. Magnani, Storia dell’Arte in Sardegna. Pittura e Scultura dal 1930 al 1960, Nuoro, 2000
G. Biddau, Su alcuni documenti dell’Archivio di Piero Cao, in «Coracensis», 1994
G. Sechi, Uri e la sua storia, s.d.; s. l.
Uri, La storia, in Coolturistika: cinque paesi un territorio unico, Progetto ANCI 2011
G. Vulpes, I signori del feudo d’Ittiri e Uri, Sassari, 1999
G. Vulpes, Don Vincenzo Serra e la rivolta antifeudale ittirese, Sassari, 2008
G. Zanetti, I Cistercensi in Sardegna: le abbazie di S. Maria di Corte, di Paulis, e di Coros, in «Archivio storico sardo di Sassari», 1976 Vol. 2 (2)

Credits: A. Nasone, G. Ruggiu, S. A. Tedde

Discoberi puru